Do biznesowego sukcesu nie wystarczy tylko dobry pomysł i odpowiedni budżet na start – trzeba jeszcze sprostać całej palecie wymagań stawianych przez ustawodawcę obecnym i przyszłym przedsiębiorcą. Regulacje – określane mianem „prawa gospodarczego” – spędzają sen z powiek każdego mającego zamiar prowadzić własną działalnością. Stąd przed jej podjęciem – a niejednokrotnie także w czasie jej wykonywania – warto zastanowić się co reguluje prawo gospodarcze, jakie są jego funkcje i cele, a zwłaszcza zakres obowiązywania tego typu norm prawnych.
Co to jest prawo gospodarcze?
Przede wszystkim należy podkreślić, że terminem „prawo gospodarcze” nie określa się żadnej szczegółowej dziedziny prawodawstwa, a więc ma on głównie charakter doktrynalny. Nauka prawa najczęściej definiuje prawo gospodarcze, jako zespół norm regulujących status prawny przedsiębiorców oraz stosunki prawne związane z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą. Stąd za podmiot prawa gospodarczego może zostać uznany każdy przedsiębiorca oraz jego kontrahent – a więc zarówno inny przedsiębiorca, jak i osoba fizyczna nie prowadząca działalności gospodarczej (konsument).
Oczywiście rozwój prawa gospodarczego jest ściśle związany z ewolucją samych stosunków gospodarczych, które są jego podstawą. W tym sensie można by doszukiwać się regulacji „gospodarczych” już w najstarszych prawodawstwach, a zwłaszcza w instytucjach prawnych obowiązujących w Cesarstwie Rzymskim. Jasne jest, że dokonywane w tamtym okresie transakcje potrzebowały swoich regulacji prawnych, również wówczas tworzono najprostsze formy działalności gospodarczej, np. spółki. Jednak trudno uznać, aby obrót gospodarczy prowadzony w starożytności bądź średniowieczu można było porównywać do jego obecnej skali. Stąd w historii prawa przyjmuje się, iż narodziny prawa gospodarczego miały miejsce w XIX wieku, wraz z formowaniem się nowoczesnego handlu. Większość badaczy za pierwszą, pełną kodyfikację prawa gospodarczego uznaje wprowadzony we Francji w 1807 roku Kodeks handlowy.
W przypadku polski tego typu akt prawny wydano dopiero w 1934 roku – do tego czasu na terenach II Rzeczypospolitej stosowano ustawodawstwo niemieckie, austriackie i rosyjskie, oczywiście jako pozostałość po zaborach. Zasadnicza zmiana w polskiej koncepcji prawa gospodarczego nastąpiła po II wojnie światowej, co było z kolei związane z ówczesną sytuacją polityczna. Polska Rzeczpospolita Ludowa ograniczała do absolutnego minimum możliwość prowadzenia prywatnego biznesu, a działalność gospodarcza stała się domeną państwa. To z kolei w prosty sposób przełożyło się na prawodawstwo, które nie tyle regulowało prowadzenie działalności gospodarczej, co ją reglamentowało.
Co obejmuje prawo gospodarcze?
Wychodząc z założenia, że prawo gospodarcze reguluje status prawny przedsiębiorców oraz stosunki prawne związane z prowadzoną przez nich działalnością gospodarczą, do tej gałęzi prawa należy zaliczyć niezwykle szeroką gamę ustaw i innych aktów normatywnych, które w jakikolwiek sposób dotyczą prowadzenia biznesu. To z kolei – co właściwie każdy przedsiębiorca lub osoba planująca rozpoczęcie własnej działalności doświadcza – oznacza konieczność zapoznania się z co najmniej kilkudziesięcioma aktami prawnymi. Mowa tu nie tylko o tych najważniejszych, jak ustawa Prawo przedsiębiorców, czy Kodeks spółek handlowych i wydane na ich podstawie rozporządzenia, ale o całej gamie „specjalistycznych” aktów normatywnych. Sam Kodeks spółek handlowych jest niezwykly istotny dla tych, którzy chcą prowadzić swoje interesy w formie którejkolwiek ze spółek prawa handlowego: jawnej, partnerskiej, komandytowej, komandytowo-akcyjnej, z ograniczoną odpowiedzialnością, czy akcyjnej. W każdym razie prawo spółek stanowi istotną część prawa gospodarczego. Jednak nie mniej istotne są przepisy Kodeksu cywilnego, w którym zawarto definicję przedsiębiorcy oraz zasady zawierania umów, czy korzystania z firmy przedsiębiorstwa.
Jednocześnie obecnie w Polsce nie obowiązuje żaden specjalny system źródeł prawa gospodarczego. Stąd też w dziedzinie tej obowiązują źródła prawa wskazane w obowiązującej Konstytucji, a więc sama ustawa zasadnicza, dalej ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia, a wreszcie akty prawa miejscowego. Mówiąc inaczej, każdy z tych aktów może stanowić źródło prawa gospodarczego – zarówno publicznego, jak i prywatnego – a o tym, czy rzeczywiście dany akt stanowi takie źródło decyduje jego normatywna treść, a nie tytuł.
Analizują problematykę źródeł prawa gospodarczego należy zwrócić uwagę na sytuację Polski wynikającą z członkostwa w Unii Europejskiej. Co do zasady prawodawstwo unijne jest w każdym z jej krajów członkowskich stosowne bezpośrednio – bądź to w przypadku wyznaczania celów, które musi osiągnąć prawodawca krajowy (dyrektywy), bądź też możliwości rozstrzygania konkretnych spraw na podstawie aktu unijnego, bez konieczności jego implementacji (rozporządzenia). W każdym razie – biorąc pod uwagę duże zainteresowanie organów unijnych kwestiami gospodarczymi – śmiało można mówić o europejskim prawie gospodarczym. Oczywiście również reguluje ono kwestie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, jednak jego podstawowym celem jest harmonizacja prawodawstw poszczególnych państw członkowskich. To z kolei służy pogłębianiu integracji zwłaszcza w zakresie – fundamentalnej dla Unii Europejskiej – swobody przepływu kapitału i usług. Analogicznie bardzo dużą rolę w międzynarodowym obrocie gospodarczym mają różnego rodzaju dwu- lub wielostronne umowy zawierane pomiędzy państwami. Oczywiście Polskę wiąże szereg takich kontraktów, z różnego rodzaju krajami świata. Stąd przedsiębiorcy chcący prowadzić działalność poza granicami kraju muszą zapoznać się z normami wynikającymi z międzynarodowego prawa gospodarczego.
Prawo gospodarcze publiczne a prywatne
Rozległość regulacji składających się na prawo gospodarcze powoduje, iż istnieje konieczność pewnego usystematyzowania norm dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej. W tym celu doktrynie najczęściej dokonuje się podziału prawa gospodarczego ze względu na przyjętą metodę regulacji. W sytuacji, gdy ustawodawca kształtuje normy dotyczące władztwa państwowego w gospodarce, posługuje się metodami właściwymi dla prawa publicznego. Natomiast, gdy reguluje relacje pomiędzy podmiotami prawa gospodarczego posługuje się metodyką właściwą dla prawa prywatnego. Z tego założenia wyprowadza się podział na prawo gospodarcze publiczne i prywatne.
W pierwszym zakresie mieszą się wszystkie normy prawne dotyczące dopuszczalnych sposobów oddziaływania państwa na gospodarkę, w tym poprzez kształtowanie sytuacji prawnej podmiotów obrotu gospodarczego. Publiczne prawo gospodarcze reguluje zwłaszcza ustrój gospodarczy, wraz z zasadami jego funkcjonowania i ochrony, formy prawne wykonywania działalności gospodarczej, a także stosunki własnościowe będące jej podstawą. Mówiąc inaczej przez publiczne prawo gospodarcze prawodawca nie tylko chroni swobodne wykonywanie działalności gospodarczej, ale także w pewnym zakresie ją ogranicza oraz kształtuje stosunki własnościowe i zasady konkurencji.
Natomiast w przypadku prawa gospodarczego prywatnego reguluje się stosunki pomiędzy samymi uczestnikami obrotu. W tym przypadku – podobnie, jak w całym prawie prywatnym – podstawową cechą gospodarczego prawa prywatnego jest równorzędność stron stosunków prawnych oraz ich autonomiczność. Jednocześnie dla tej części prawa gospodarczego zasadnicze znaczenie mają dwa pojęcia: przedsiębiorcy oraz konsumenta.
Polskie prawo nie zawiera jednej, kompletnej definicji terminu „przedsiębiorca”. W doktrynie prawa – idąc za Kodeksem cywilnym – wskazuje się, że aby dany podmiot (zarówno osoba fizyczna, jak i prawna, czy jednostka organizacyjna posiadająca jedynie zdolność prawną) mogła zostać uznana za przedsiębiorcę konieczne jest, aby wykonywał we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową. Za taką zaś uznaje się działalność zorganizowaną i ciągłą, nastawioną na osiągnięcie zysku.
Natomiast niejako a contrario za konsumenta uznaje się osobę fizyczną, która dokonuje jakiejkolwiek transakcji z przedsiębiorcą niezwiązanej bezpośrednio z prowadzoną przez nią działalnością gospodarczą bądź zawodową. To z kolei oznacza, iż nie ma przeszkód, aby ta sama osoba występowała w obrocie bądź jako przedsiębiorca, bądź też jako konsument. Dla rozróżnienia tych sytuacji trzeba zbadać, czy dana czynność jest dokonywana w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą, czy też nie.
Zasady prawa gospodarczego
Oczywiście ustawodawca nie posiada pełnej swobody w kształtowaniu norm zarówno publicznego, jak i prywatnego prawa gospodarczego. Ograniczają go przede wszystkim zasady prawa gospodarczego – w tym zwłaszcza wynikające wprost z Konstytucji zasady wolności działalności gospodarczej; własności prywatnej; solidarności, dialogu oraz współpracy partnerów społecznych. Biorąc pod uwagę zainteresowanie doktryny tymi zasadami oraz wielokrotne wypowiedzi Trybunału Konstytucyjnego na ich temat, nie sposób w krótkim tekście całościowe zrekonstruować ich treści normatywnej. Możliwe jest jedynie zasygnalizowanie najważniejszych kwestii.
Przede wszystkim Konstytucja gwarantuje wszystkim podmiotom prawa swobodę podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej, w każdej z dopuszczalnych form prawnych oraz na własny rachunek i ryzyko. Jednocześnie ograniczenie tej wolności możliwe jest jedynie w drodze ustawy oraz tylko i wyłącznie wtedy, gdy jest to konieczne ze względu na ważny interes publiczny. Stąd wolność działalności gospodarczej nie ma – podobnie, jak każda inna wolność – charakteru absolutnego, jednak ze względu na swój fundamentalny charakter każde jej ograniczenie musi posiadać odpowiednio doniosłe uzasadnienie, np. w zakresie konieczności zapewniania bezpieczeństwa państwa, ochrony środowiska naturalnego, czy zdrowia i moralności publicznej.
Wydaje się, że uzasadnione jest postawienie tezy, iż pozostałe zasady konstytucyjne ustroju gospodarczego Polski mają niejako służebny charakter wobec zasady wolności prowadzenia działalności gospodarczej. W tym kontekście wyróżnia się przede wszystkim – mocno ugruntowana konstytucyjnie – zasadę ochrony własności prywatnej, która stanowi „bazę” do prowadzenia własnego biznesu. To z kolei oznacza zobowiązanie ustawodawcy zwykłego przez ustrojodawcę do przyznania specjalnego statusu oraz ochrony właśnie własności prywatnej. Jednocześnie zgodnie z obowiązują Konstytucją niedopuszczalne jest preferowanie w jakiejkolwiek formie publicznych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą. Natomiast zasady solidarności, dialogu oraz współpracy partnerów społecznych – co zostało wyrażone w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego – należy postrzegać przede wszystkim jako wskazanie na zasadnicze wartości, którymi powinny kierować się zarówno organy państwa, jak i podmioty gospodarcze. Najogólniej rzecz ujmując zasady te determinują konieczność dążenia do kompromisu przy rozwiązywaniu wszystkich kwestii spornych, zarówno pomiędzy przedsiębiorcami, jak i państwem a uczestnikami rynku.
Obok zasad prawa gospodarczego wynikających z Konstytucji, doktryna prawa wskazuje także na inne, pośrednio wynikające z obowiązującego w Polsce prawa. W tej grupie mieszczą się przede wszystkim zasada równości prowadzących działalność gospodarczą oraz zasada ochrony konsumentów. Pierwsza z nich wynika z ogólnej zasady równości, nakazujące jednakowe traktowanie podmiotów odznaczających się daną cechą. Natomiast druga stanowi pokłosie silnie ugruntowanego w prawodawstwie międzynarodowym przekonania, iż konsument jest słabszą stroną stosunków gospodarczych, a więc powinien podlegać specjalnej ochronie ze strony państwa. Stąd np. na gruncie polskiego (i unijnego) prawa zakaz stosowania klauzul abuzywnych przez przedsiębiorców w obrocie z konsumentami, czy specjalne zasady prawa dowodowego w postępowaniu sądowym wytoczonym przez konsumenta przedsiębiorcy.
Główne założenia Prawa przedsiębiorców
Jak już zostało powiedziane prawo gospodarcza nie posiada specjalnego systemu źródeł składających się na niego norm, nie wypracowano także jak dotąd jednego kodeksu regulującego tę dziedzinę. Jednak bez wątpienia jednym z zasadniczych elementów prawa gospodarczego są normy dotyczące podejmowania, prowadzenia i zamykania działalności gospodarczej. Te zaś zostały umieszczone przede wszystkim w ustawie z dnia 6 marca 2018 roku – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2018 roku, poz. 648). Ustawa ta w sposób znaczący zreformowana reżim prawny obowiązujący na podstawie uchylonej ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, a jednocześnie wprowadziła kilka bardzo istotnych przepisów. Do jednego z nich z pewnością należy art. 8, zgodnie z którym przedsiębiorca może podejmować wszelkie działania, z wyjątkiem tych, których zakazują przepisy prawa. Jednocześnie przedsiębiorca może być obowiązany do określonego zachowania tylko na podstawie przepisów prawa. Wydawać by się mogło, iż w demokratycznym państwie prawnym reguły te są poniekąd oczywiste, jednak – niestety – dotychczasowa praktyka organów państwowych dowiodła czegoś zupełnie przeciwnego. Stąd warto, aby każdy prowadzący działalność gospodarczą pamiętał o istnieniu wyraźnej podstawy prawnej, na którą może powoływać się zawsze wówczas, gdy organy państwa żądają od niego spełnienia obowiązków niewynikających wprost z przepisów obowiązującego prawa.
W kontekście zmian wprowadzonych Prawem przedsiębiorców trzeba także zauważyć zmiany w uzyskiwaniu zezwoleń, wpisu do rejestru działalności regulowanej, czy koncesji – a więc decyzji administracyjnych nieodłącznych w coraz większej ilości rodzajów działalności gospodarczej. W tym kontekście warto zaznaczyć, iż tego typu decyzje muszą zapadać z poszanowaniem zasady równości prowadzących działalność gospodarczą.
Pomimo wprowadzenia w ostatnim czasie pewnych ułatwień w prowadzeniu działalności gospodarczej, nadal każdy posiadający własny biznes musi dobrze orientować się w prawdziwym gąszczu przepisów. Stąd otwarte pozostaje pytanie, co zrobić, aby w nim się nie zagubić, narażając się jednocześnie na dotkliwe skutki błędnych decyzji. Z pewnością najlepszym rozwiązaniem jest skorzystanie z usług kancelarii specjalizującej się w prawie gospodarczym, dzięki czemu przedsiębiorca będzie mógł skupić się na rozwijaniu własnego przedsięwzięcia, pozostawiają jego prawną obsługę specjalistom.